Sytuacja, w której organy postępowania karnego decydują się na zasięgnięcie opinii biegłych, celem zbadania stanu zdrowia psychicznego podejrzanego (oskarżonego) nie należą wcale do rzadkości. Czasem już informacja o odbytym w przeszłości leczeniu psychiatrycznym, psychologicznym lub też neurologicznym może byś asumptem do powzięcia przez organ „uzasadnionych wątpliwości co do poczytalności oskarżonego” tempore criminis, jak też wątpliwości co do możliwości jego uczestnictwa w toczącym się postępowaniu – jego stanu zdrowia psychicznego tempore procedendi. Literatura i orzecznictwo dostarczają wielu przykładów okoliczności, które mogą owych „uzasadnionych wątpliwości” dostarczyć – stwierdzona choroba psychiczna, upośledzenie umysłowe lub zaburzenia natury psychicznej, stwierdzenie występowania innych chorób mogących wpływać na powstawanie defektów natury psychicznej, nadużywanie alkoholu lub substancji odurzających, doznane w przeszłości urazy głowy lub wstrząśnienia mózgu, padaczka, zaburzenia krążenia mózgowego, połączone z utratą świadomości, zaburzenia popędu seksualnego, trudności występujące w życiu codziennym, związane z uzyskaniem wykształcenia i stabilizacji, odbyte leczenie psychiatryczne, neurologiczne, terapia psychologiczna, pobyt w szpitalu psychiatrycznym, uzależnienie od alkoholu lub substancji psychoaktywnych, choroba psychiczna występująca wśród najbliższych[1]. Sytuacja ta rodzi obowiązek zasięgnięcia opinii co najmniej dwóch biegłych psychiatrów oraz – w przypadku, gdy podejrzany (oskarżony) nie ma obrońcy – ustanowienia dla niego obrońcy z urzędu.
Wydanie postanowienia o zasięgnięciu opinii biegłych psychiatrów, celem zbadania stanu zdrowia psychicznego podejrzanego (oskarżonego), obliguje go do stawiennictwa na badanie psychiatryczne. Badanie takie zgodnie z treścią art. 19 Ustawy o ochronie zdrowia psychicznego powinno się odbywać w podmiotach leczniczych udzielających świadczeń zdrowotnych w zakresie psychiatrycznej opieki zdrowotnej. W badaniu poza osobą podejrzanego (oskarżonego) oraz biegłych, przeprowadzających ekspertyzę nie powinny uczestniczyć osoby trzecie – z obrońcą włącznie. Obecność ich bowiem może w sposób negatywny wpływać na wynik przeprowadzonych badań.
W literaturze wskazuje się, iż czas „podstawowego badania psychiatrycznego” na potrzeby toczącego się postępowania karnego obejmuje ok. godzinę – z możliwością przedłużenia badania do kilku godzin, a nawet – szczególnie w przypadku konieczności poszerzenia diagnostyki o badania dodatkowe – kilka dni. Osią badania psychiatrycznego jest wywiad z osobą poddawaną badaniu – od niej uzyskuje się informacje na temat dotychczasowego życia, edukacji, zawodu, sytuacji rodzinnej, stanu zdrowia, ewentualnych trudnościach życiowych etc. Znamiennym jest w tym przedmiocie treść art. 52 i 53 Ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, nakładająca na osoby, wykonujące badanie obowiązek zachowania w tajemnicy oświadczeń badanego co do popełnienia przez nią czynu zabronionego. Ochronę tę wzmaga dodatkowo art. 199 k.p.k., stanowiąc, iż złożone wobec biegłego oświadczenia oskarżonego, dotyczące zarzucanego mu czynu, nie mogą stanowić dowodu. Prócz wywiadu z podejrzanym (oskarżonym) wiedzę na temat jego stanu zdrowia psychicznego biegli czerpać mogą choćby z akt sprawy, bądź z dołączonej do nich dokumentacji medycznej.
Czy istnieje zatem przymus uczestnictwa w badaniu psychiatrycznym? Zgodnie z treścią art. 74 § 2 k.p.k. podejrzany (oskarżony) ma obowiązek poddać się badaniom psychologicznym i psychiatrycznym. W przypadku odmowy stawiennictwa istnieje możliwość jego zatrzymania i doprowadzenia na badania, zgodnie z art. 74 § 3 k.p.k. Niemniej jednak godzi się wskazać, iż obowiązek stawiennictwa na badanie psychiatryczne nie jest tożsamy z obowiązkiem aktywnego w nim uczestnictwa. W orzecznictwie bowiem ugruntował się pogląd, zgodnie z którym badany nie ma obowiązku wchodzenia w interakcję z biegłymi. Podobnie wypełnianie testów i kwestionariuszy zależne jest wyłącznie od woli oskarżonego[2]. W sytuacji zatem gdyby badany nie miał woli aktywnego uczestnictwa w badaniu brak jest narzędzi, które mogłyby „wymusić na nim” nawiązanie dialogu z przeprowadzającymi badanie. W takiej sytuacji, formułując opinię biegli opierać się będą wyłącznie na obserwacji jego zachowania i materiałach dostępnych w aktach sprawy. W literaturze dopuszczalnym, acz kontrowersyjnym rozwiązaniem jest również przeprowadzenie wywiadów z bliskimi podejrzanego (oskarżonego).
Trzeba jednak wskazać, iż wiedza pozyskana z tych źródeł może być niewystarczająca sformułowania kategorycznych wniosków opinii, a tym samym - rozwiania wątpliwości organu co do stanu zdrowia psychicznego oskarżonego. Wówczas istnieje możliwość zgłoszenia przez biegłych konieczności przeprowadzenia obserwacji psychiatrycznej. Choć w literaturze wskazuje się, iż sam brak aktywności w trakcie badania ambulatoryjnego nie powinien przesądzać o zasadności skierowania podejrzanego (oskarżonego) na obserwację, to jednak – jak wskazuje J. Konecki – w praktyce orzeczniczej przypadki takie się zdarzają. Obserwacja zaś jest formą badania znacznie bardziej dolegliwą od badania ambulatoryjnego – może się bowiem wiązać nawet kilkutygodniowym umieszczeniem w zakładzie psychiatrycznym, nieodmiennie łącząc się z pozbawieniem wolności i ograniczeniem swobód obywatelskich.
[1] R. Stefański, Wątpliwość co do wyłączenia lub ograniczenia w znacznym stopniu zdolności oskarżonego do rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem w czasie popełnienia tego czynu [w:] P. Wiliński (red.), Obrońca i pełnomocnik w procesie karnym po 1 lipca 2015 r. Przewodnik po zmianach, LEX/el. 2015, Wyrok Sądu Najwyższego z 22.06.2001 r., III KKN 20/01, LEX nr 51854, Wyrok Sądu Najwyższego z 29.04.1982 r., III KR 72/82, LEX nr 17423, Postanowienie Sądu Najwyższego z 16.06.2005 r., II KK 476/04, LEX 199885, Postanowienie Sądu Najwyższego z 14.01.2016 r., IV KK 419/15, LEX nr 1962548 A. Gaberle, Dowody w procesie karnym, LEX/el. 2007.
[2] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 29.11.2018 r., II Aka 171/18, LEX nr 2690783.
